Ενδιαφέρουσες εξελίξεις καταγράφονται πρόσφατα στο μέτωπο των τουρκορωσικών σχέσεων, ειδικά μετά τη μερική απόσυρση των ρωσικών δυνάμεων που ανακοίνωσε ο Βλ. Πούτιν. Μετά από πεντέμισι μήνες, 9.000 αεροπορικές επιδρομές, την παράταση ζωής για το καθεστώς του Bashar al Assad, την κατάρριψη του ρωσικού επιβατικού αεροσκάφους πάνω από την Αίγυπτο και το επεισοδιακό τέλος στο ειδύλλιο του Putin με τον Erdogan, η στρατιωτική επέμβαση της Ρωσίας στη Συρία μετέβαλε αποφασιστικά τη ροή της σύγκρουσης και μετέβαλε την γεωπολιτική της περιοχής.
Το απόγευμα της 14ης Μαρτίου, ο Πρόεδρος Putin ανακοίνωσε την αποχώρηση μεγάλου μέρους των στρατιωτικών δυνάμεων της Ρωσίας από τη Συρία, με την αιτιολογία ότι μεγάλο μέρος των επιδιώξεών της, έχει επιτευχθεί. Η ανακοίνωση συνέλαβε τους στρατιωτικούς αναλυτές εξ απήνης. Αν και η δραματική είσοδος της Ρωσίας στον συριακό εμφύλιο είχε προϊδεασθεί από μιαν αθόρυβη αλλά αξιοσημείωτη κλιμάκωση στην αποστολή στρατιωτικού υλικού και εμπειρογνωμόνων, ουδείς μπόρεσε να διαγνώσει την έξοδο, συμπεριλαμβανομένων και εκείνων που διατηρούν στενούς δεσμούς με τα ανώτατα κλιμάκια των ενόπλων δυνάμεων.
Ακόμη και την πρόσφατη αύξηση των παραδόσεων μεγάλων αριθμών σύγχρονων αρμάτων μάχης Τ-90 στον συριακό στρατό τον περασμένο μήνα, την ερμήνευσαν ως επιπλέον επένδυση για τη συντόμευση των μαχών για το Aleppo και τη Deraa. Η ερμηνεία αυτή ακυρώθηκε με την ανακοίνωση της απόσυρσης. Τελικά αποδείχθηκε πως τα τανκς προορίζονταν για να καταστήσουν τη Συρία και το Ιράν ικανούς να συνεχίσουν τον πόλεμο χωρίς ρωσική ανάμιξη.
Μετά την κατάρριψη του ρωσικού Su 24 στη Συρία, οι ήδη τεταμένες σχέσεις των δύο χωρών, μπήκαν σε πιο ολισθηρές ατραπούς. Η Ρωσία προχώρησε σε λήψη «αντιποίνων», που ωστόσο δεν υπερέβησαν τον οικονομικό και εμπορικό τομέα, διαψεύδοντας εκείνους που φωνασκούσαν περί συντριπτικής στρατιωτικής απάντησης του Πούτιν. Φυσικά καθ’ όλην την περίοδο από την κατάρριψη έως πρόσφατα, η φρασεολογία που χρησιμοποίησε το Κρεμλίνο έναντι της Άγκυρας, ήταν ιδιαιτέρως σκληρή. Γι’ αυτό και η διεθνής κοινή γνώμη εξεπλάγη, όταν, μιλώντας στο ρωσικό Sputnik, η εκπρόσωπος του ρωσικού υπουργείου Εξωτερικών, Μαρία Ζαχάροβα, ανέφερε ότι οι διμερείς σχέσεις δεν θα αποκατασταθούν, έως ότου η Τουρκία αναγνωρίσει πως η κατάρριψη του Sukhoi ήταν μια «καταστροφή» (disaster, στην αγγλόγλωσση έκδοση του δημοσιεύματος).
Μέχρι τότε, η συνήθης φρασεολογία για τη συγκεκριμένη περίπτωση προσομοίαζε τη λέξη «έγκλημα». Η χρήση του μακράν ηπιότερου όρου -και μάλιστα σε περισσότερα του ενός σημεία της συνομιλίας της Ζαχάροβα με τους δημοσιογράφους του πρακτορείου, υποδεικνύοντας προσπάθεια να γίνει απολύτως κατανοητή η διαφοροποίηση- επιδέχεται ποικίλων ερμηνειών. Η πρώτη -και προφανής- είναι ότι η Μόσχα προσπαθεί να υποδείξει στην Άγκυρα έναν τρόπο εύσχημης υπαναχώρησης από την έως τώρα σκληρή γραμμή της, με τρόπο που να μην οδηγήσει σε απώλεια κύρους καμία από τις δύο πλευρές.
Το να αναγνωρίσει η Τουρκία ότι η κατάρριψη ήταν «καταστροφή» δεν αποτελεί τραγική υποχώρηση (αφού όντως κατέστρεψε τις διμερείς σχέσεις). Αντιθέτως, το να επιμείνει ο Πούτιν στο να ζητήσει συγγνώμη ο Ερντογάν για το «έγκλημα», θα αποτελούσε απόδειξη ότι η Μόσχα δεν σκόπευε να εξομαλύνει τις διμερείς σχέσεις. Πιθανώς, λοιπόν, σε μια προσπάθεια να την συντάξει στις διεθνείς προσπάθειες ειρήνευσης στη Συρία, και, παράλληλα, να της δώσει και εύσχημη διέξοδο από την εξαιρετικά δύσκολη κατάσταση στην οποίαν έχει περιέλθει εξ αιτίας της άφρονος πολιτικής του Ερντογάν, η δήλωση της Ζαχάροβα να αποκτά νόημα, αν την εντάξουμε στη στρατηγική της Ρωσίας να κλείσει μέτωπα με τη Δύση, για να προχωρήσει όσο το δυνατόν απερίσπαστη στην επίτευξη των στόχων της. Ας έχουμε πάντα στο πίσω μέρος του μυαλού μας, πέραν των άλλων, ότι ο ενεργειακός τομέας έχει μείνει ανεπηρέαστος από την επιδείνωση των διμερών σχέσεων (οι αγοραπωλησίες φυσικού αερίου συνεχίζονται, η κατασκευή αγωγών εξαρτάται από την επίτευξη συναίνεσης και η συνεργασία της Rosatom με την Τουρκία για την κατασκευή πυρηνικού εργοστασίου, δεν έχει καταγγελθεί από καμία από τις δύο πλευρές).
Δολοφονία;
Εν τω μεταξύ, η εφημερίδα Al Ahbar του Λιβάνου, είχε δημοσιεύσει, λίγες ημέρες πριν, ότι ο αιφνίδιος θάνατος του αρχηγού της ρωσικής μυστικής υπηρεσίας GRU, Igor Sergun στις 3 Οκτωβρίου στη Μόσχα, δεν οφειλόταν σε καρδιακή προσβολή, όπως ανακοινώθηκε επισήμως. Η λιβανέζικη εφημερίδα, αποδίδει τον θάνατο του Ρώσου αξιωματούχου σε δολοφονία από τις τουρκικές μυστικές υπηρεσίες. Ισχυρίζεται πως ο Sergun εκτελέστηκε την 1η Οκτωβρίου, ενώ βρισκόταν σε αποστολή στον Λίβανο και για την αλήθεια των ισχυρισμών αυτών, επικαλείται πηγές του Stratfor. Σύμφωνα με τις πηγές αυτές, ο Sergun βρισκόταν στην περιοχή, ως απεσταλμένος του Πούτιν για να πείσει τον Άσαντ να αποχωρήσει από την εξουσία, διευκολύνοντας τα ρωσικά σχέδια στην περιοχή. Θυμίζουμε ότι ο Sergun διαδραμάτισε σημαντικότατο ρόλο στην απόσχιση της Κριμαίας από την Ουκρανία, καθοδηγώντας τις ειδικές επιχειρήσεις των ρωσικού στρατού στην περιοχή, με ιδιαίτερα σκληρές επιπτώσεις για τους τουρκόφωνους που κατοικούν εκεί. Εκείνο που λογικά θα περίμενε κάποιος μετά από μια τέτοια αποκάλυψη, λοιπόν, θα ήταν τουλάχιστον μια λεκτική όξυνση και σίγουρα όχι η επιλογή της λέξης «καταστροφή» για ένα από τα πλέον αιχμηρά θέματα των τουρκορωσικών σχέσεων. Μήπως λοιπόν, υποκρύπτεται κάτι άλλο; Η Ρωσία αναλαμβάνει πρωτοβουλία απομάκρυνσης του Άσαντ και η Τουρκία την τορπιλίζει; Και αντί η πρώτη να αστράψει και να βροντήξει ή ακόμη καλύτερα να αντιγυρίσει το χτύπημα, λειαίνει δια της εκπροσώπου του υπουργείου Εξωτερικών τη φρασεολογία της, ώστε να διευκολύνει την προσέγγιση; Τι ακριβώς συμβαίνει; Γιατί ο Τούρκος πρωθυπουργός Νταβούτογλου παίρνει αποστάσεις από τον Ερντογάν στο θέμα του ελέγχου των MME και μάλιστα επισήμως και δημοσίως; Εχουν κάποιο ψήγμα αλήθειας τα σενάρια που θέλουν τις ΗΠΑ να έχουν «τελειωμένο» τον Ερντογάν και να έχουν ήδη καταλήξει στο ποιος θα αναλάβει τα ηνία της σημαντικότατης γι’ αυτούς χώρας την επόμενη μέρα;
Σε ποιον βαθμό οι Τούρκοι στρατηγοί είναι διατεθειμένοι να ακολουθήσουν ή να διευκολύνουν τον Ερντογάν και τους ισλαμιστές συμμάχους του σε μια αρμαγεδδωνική περιπέτεια σε όλη τη Μέση Ανατολή και επέκεινα; Γιατί οι Ρώσοι ακύρωσαν την παράδοση των πυραύλων του αντιαεροπορικού συστήματος S-300 στο Ιράν; Πόσο θα επηρεάσει η εξέλιξη αυτή τις σχέσεις των δύο χωρών; Ποιος ο ρόλος του Ισραήλ στην ακύρωση αυτήν; Πόσο βαθιά είναι η προσέγγιση Ρωσίας-Σαουδικής Αραβίας, υπό το φως της πτώσης των τιμών πετρελαίου; Το puzzle είναι εξαιρετικά δύσκολο να συμπληρωθεί και προς το παρόν μόνον υποθέσεις εργασίας μπορούμε να κάνουμε. Χάριν παιδιάς λοιπόν, ας υποθέσουμε πως όντως οι Αμερικανοί επιθυμούν την εκθρόνιση του «σουλτάνου» Ερντογάν. Οι Τούρκοι στρατηγοί, μόνον ωφελημένοι θα βγουν από αυτό. Το πώς θα γίνει η εκκαθάριση, βέβαια, είναι πολύ περισσότερο πολύπλοκη. Αν ο Άσαντ βγει «οικειοθελώς» από την εικόνα, ο Ερντογάν ενισχύεται. Εξουδετερώνοντας τη ρωσική ενέργεια απομάκρυνσης, την οποίαν είχε αναλάβει ο Sergun, οι στρατηγοί (και εν γένει το τουρκικό βαθύ κράτος) αποδυναμώνουν τον Πρόεδρό τους και συνάμα ρίχνουν το δόλωμα στους Ρώσους, ώστε οι δεύτεροι να αντιδράσουν με αντανακλαστική βιαιότητα (οφθαλμόν αντί οφθαλμού κ.λπ.) και ενδεχομένως να τους εμπλέξουν σε απόπειρα ανατροπής του Ερντοάν. Η αντίδραση των Ρώσων, όμως, είναι αντάξια της σοβιετικής σχολής εξωτερικής πολιτικής. Δια της εκπροσώπου του υπουργείου Εξωτερικών τους, διαμηνύουν προς πάσαν κατεύθυνση, ότι δεν είναι διατεθειμένοι να «λερώσουν» τα χέρια τους κάνοντας τη βρόμικη δουλειά άλλων. Εξ άλλου, το ανθρώπινο δυναμικό τους, όπως και στην περίοδο του Ψυχρού Πολέμου, είναι αναλώσιμο…
Το παιχνίδι της Μόσχας με το Ιράν
Την ίδια στιγμή που ο Νταβούτογλου υπογράφει με την ηγεσία του Ιράν σπουδαιότατες εμπορικές και οικονομικές συμφωνίες και φέρεται να βρίσκει κοινό έδαφος με τους Αγιατολλάχ στο θέμα της διατήρησης της εκεχειρίας στη Συρία, οι Ρώσοι ακυρώνουν την παράδοση των πυραύλων των συστημάτων S-300 (τα συνοδευτικά μέρη και το ραντάρ είχαν ήδη παραδοθεί στα τέλη του 2015). Λέγεται ότι καθοριστικό ρόλο σε αυτό έπαιξε η ισραηλινή παρέμβαση, εξ αιτίας της παράδοσης από τους Ιρανούς εξελιγμένων αντιαεροπορικών συστημάτων ρωσικής κατασκευής SA-22 στη Χεζμπολάχ. Αυτό αποτελεί παραβίαση της συμφωνίας Ρωσίας – Ισραήλ περί modus operandi στη Συρία, υπό τον όρο της μη αναβάθμισης της μαχητικής ικανότητας της Χεζμπολάχ με ρωσικά συστήματα. Βέβαια, εξ αιτίας της εξέλιξης αυτής, το Ιράν έχει μιαν ευκαιρία να αναπτύξει ένα αξιόπιστο δικό του, αντίστοιχο σύστημα, αφού έχει ήδη στην κατοχή του τα ραντάρ και τα λοιπά, υψηλής τεχνολογίας κομμάτια, με μόνο τους πυραύλους αναχαίτισης να λείπουν.
Στον τομέα όμως αυτόν, η ιρανική αμυντική βιομηχανία διαθέτει ήδη σημαντική εμπειρία και έχει σαφώς εκδηλώσει την πρόθεσή της να προχωρήσει σε αυτήν την κατεύθυνση. Το δε οικονομικό όφελος από την εξέλιξη αυτήν, ειδικά μετά την υπογραφή της συμφωνίας για τα πυρηνικά του και τη συνακόλουθη ελάττωση του κινδύνου να δεχθεί επίθεση από το Ισραήλ, θα είναι σημαντικό. Το «άδειασμα» της Ρωσίας στο Ιράν, φαίνεται να επιβεβαιώνει τις αναλύσεις που θέλουν τη Μόσχα να χειραγωγεί τις διμερείς της σχέσεις με την Τεχεράνη, με γνώμονα την απόκτηση πλεονεκτήματος στην αιώνια διαπάλη της με την Ουάσιγκτον. Η άποψη αυτή, θεωρεί πως η συμφωνία για τα πυρηνικά του Ιράν έχει μειώσει την αξία της Τεχεράνης ως διαπραγματευτικού χαρτιού για το Κρεμλίνο. Η δε σχέση της Μόσχας με τη Σαουδική Αραβία, φαίνεται να αποδεσμεύεται σταδιακά από την τροχοπέδη της Συρίας και να βρίσκει κοινό έδαφος στο πεδίο της αμοιβαίας προσπάθειας συγκράτησης των τιμών πετρελαίου, που διολισθαίνουν επικίνδυνα, λόγω μειωμένης ζήτησης εξ αιτίας της κρίσης και μελλοντικής υπερπροσφοράς λόγω της άρσης των κυρώσεων προς την Τεχεράνη.
