Μπορεί οι πωλήσεις τους να έχουν μειωθεί αισθητά σε σχέση με τα προηγούμενα χρόνια καθώς πλέον δεν αποτελούν είδος πρώτης ανάγκης, αλλά τα σπίρτα και οι αναπτήρες εξακολουθούν να πωλούνται σε περίπτερα, σούπερ μάρκετ και άλλα καταστήματα, θέτοντας παράλληλα το… αιώνιο ερώτημα: Ποιο από τα δύο να προτιμήσει κανείς;
Ο άνθρωπος ξεκίνησε το ταξίδι του στον πολιτισμό, όταν ανακάλυψε τη χρησιμότητα της φωτιάς. Στην αρχή, τη συντηρούσε όπου την έβρισκε, είτε είχε δημιουργηθεί εξαιτίας κεραυνού είτε από τις ακτίνες του ήλιου που τύχαινε να περνούν από φυσικά κάτοπτρα. Βρήκε τις ύλες εκείνες που μπορούσαν να τη διατηρούν άσβεστη (στεγνό ξύλο κυρίως) και την τροφοδοτούσε συνέχεια. Ήταν δύσκολο και προσπάθησε να βρει τρόπους να τη δημιουργεί.
Ανακάλυψε δυο: Ο ένας, τρίβοντας μεταξύ τους δυο ξύλα, το «τρύπανον» στη σχισμή της «εσχάρας». Ο δεύτερος, χτυπώντας δυο πέτρες μεταξύ τους, κυρίως πυρίτη λίθο. Ήταν δώρο θεϊκό. Στην αρχαία Ελλάδα, το απέδωσαν σε συνεισφορά στον άνθρωπο από τον Προμηθέα που την έκλεψε από τους θεούς του Ολύμπου. Ξεκίνησε η μακρά πορεία της χρήσης της. Στην αρχή, τελειοποίησε τον πρώτο τρόπο, περιστρέφοντας το «τρύπανον» με τις παλάμες ή με ένα σχοινί. Έπειτα, πέτυχε να δημιουργεί υψηλές θερμοκρασίες κι έτσι να κατεργάζεται τα μέταλλα.
Πλέον στη ζωή μας υπάρχουν τα διαφόρων ειδών σπίρτα και αναπτήρες. Ξεκινώντας με τα σπίρτα, πρέπει να γνωρίζουμε ότι τα είδη τους είναι δύο: τα σπίρτα ασφαλείας, τα οποία ανάβουν κατόπιν τριβής με ειδικά κατασκευασμένη επιφάνεια και τα απλά σπίρτα τα οποία ανάβουν κατόπιν τριβής με οποιαδήποτε σκληρή επιφάνεια.
Η ιστορία του σπίρτου
Κάποιο είδος σπίρτου, το οποίο κατασκευάστηκε από μικρό ξυλάκι από πεύκο και ήταν διαποτισμένο με θείο, κατασκευάστηκε στην Κίνα το 577. Το πρώτο σύγχρονο σπίρτο κατασκευάστηκε το 1805 από τον K. Σανσέλ, βοηθό του καθηγητή Λ. Ζ. Τενάρ στο Παρίσι. Η κεφαλή του σπίρτου αποτελείτο από μίγμα από χλωριούχο κάλιο, θείο, ζάχαρη, και ελαστικό. Άναβε με βύθιση της κεφαλής του σπίρτου σε μπουκάλι από αμίαντο που περιείχε θειικό οξύ. Αυτό το είδος σπίρτου είχε υψηλό κόστος κατασκευής και ήταν επικίνδυνο στη χρήση του. Έτσι τα σπίρτα του Σανσέλ δεν έγιναν ποτέ δημοφιλή.
Το πρώτο σπίρτο τριβής κατασκευάστηκε από τον Βρετανό Τζων Γουόκερ το 1827. Είχαν προηγηθεί οι προσπάθειες του Ρόμπερτ Μπόιλ γύρω στα 1680 με φωσφόρο και θείο, οι οποίες όμως δεν είχαν κανένα αποτέλεσμα. Τα πρώτα σπίρτα είχαν διάφορα προβλήματα: η φλόγα δεν ήταν σταθερή και η αρχική αντίδραση ήταν αρκετά βίαιη· επιπλέον, η μυρωδιά που ανέδιδε το σπίρτο ήταν δυσάρεστη. Παρά τα προβλήματα αυτά, τα νέα σπίρτα συνέβαλαν σημαντικά στην αύξηση του αριθμού καπνιστών.
Το 1831 ο Γάλλος Σαρλ Σωριά πρόσθεσε λευκό φωσφόρο για να αφαιρέσει τη μυρωδιά. Αυτά τα νέα σπίρτα έπρεπε να φυλάσσονται σε αεροστεγώς κλειστά κουτιά, αλλά ήταν δημοφιλή. Δυστυχώς, όσοι ασχολήθηκαν με την κατασκευή τους επηρεάστηκαν από σοβαρές ασθένειες των οστών, ενώ σε κάθε πακέτο υπήρχε αρκετός λευκός φωσφόρος για να σκοτώσει έναν άνθρωπο. Όταν έγιναν γνωστοί οι κίνδυνοι των σπίρτων αυτών, έγινε μεγάλη εκστρατεία για την απαγόρευσή τους.
Το αθόρυβο σπίρτο κατασκευάστηκε το 1836 από τον Ούγγρο Γιάνος Ιρίνι, ο οποίος ήταν φοιτητής της χημείας. Το 1836 ένα ανεπιτυχές πείραμα του καθηγητή του, του Μάισνερ, έδωσε στον Ιρίνι την ιδέα να αντικαταστήσει το χλωριούχο κάλιο με διοξείδιο του μολύβδου στην κεφαλή του σπίρτου. Ο Ιρίνι εφηύρε το αθόρυβο σπίρτο ασφαλείας και πούλησε την πατέντα στον Ίστβαν Ρόμερ, κατασκευαστή σπίρτων. Ο Ρόμερ, πλούσιος Ούγγρος φαρμακοποιός που ζούσε στη Βιέννη, αγόρασε την εφεύρεση και τα δικαιώματα παραγωγής από τον Ιρίνι, ο οποίος ήταν ένας φτωχός φοιτητής, για 60 φιορίνια. Η παραγωγή σπίρτων ξεκίνησε για τα καλά. Ο Ίστβαν Ρόμερ πλούτισε από την εφεύρεση του Ιρίνι, ενώ ο ίδιος ο εφευρέτης πέθανε φτωχός και εγκαταλελειμμένος.
Τα πρώτα σπίρτα, συμπεριλαμβανομένου του αθόρυβου σπίρτου, ήταν επικίνδυνα τόσο για τους χρήστες, όσο και για τους κατασκευαστές τους, λόγω της παρουσίας του λευκού φωσφόρου.
Η αναζήτηση για αντικατάσταση του λευκού φωσφόρου οδήγησε στη δημιουργία του σπίρτου ασφαλείας. Όμως ο όρος αυτός σήμερα προκαλεί κάποια σύγχυση, αφού καλύπτει τόσο τα σύγχρονα σπίρτα ασφαλείας, όσο και τα σύγχρονα σπίρτα που ανάβουν με τριβή οπουδήποτε.
Το σπίρτο ασφαλείας κατασκευάστηκε το 1844 από τον Σουηδό Γκούταβ Έρικ Πας και βελτιώθηκε μια δεκαετία αργότερα από τον Τζων Έντβαρντ Λούντστρομ.
Η ασφάλειά τους έγκειται στον διαχωρισμό των καύσιμων συστατικών ανάμεσα στην κεφαλή του σπίρτου και μια ειδική επιφάνεια τριβής, και την αντικατάσταση του λευκού φωσφόρου με ερυθρό φώσφορο. Κατά την τριβή η θερμότητα μετατρέπει μέρος του ερυθρού φωσφόρου σε λευκό, το οποίο αναφλέγεται και προκαλεί την καύση της κεφαλής.
Οι Σουηδοί είχαν για πολλά χρόνια ουσιαστικά παγκόσμιο μονοπώλιο στην κατασκευή σπίρτων, με βιομηχανία κυρίως στο Γιόνκοπινγκ. Πούλησαν τη γαλλική πατέντα σπίρτων ασφαλείας στην Κουαζάν πατέρας και υιοί (Coigent père & Fils) στη Λυών, αλλά οι Κουαζάν αμφισβήτησαν την πληρωμή σε γαλλικό δικαστήριο, με το επιχείρημα ότι η εφεύρεση ήταν γνωστή στη Βιέννη προτού την πατεντάρουν οι αδελφοί Λούντστρομ. Οι Βρετανοί κατασκευαστές σπίρτων Μπράιαντ και Μέι επισκέφτηκαν το Γιόνκοπινγκ το 1858 σε μια προσπάθεια να εισάγουν προμήθειες σπίρτων ασφαλείας, αλλά δεν το κατάφεραν. Το 1862 λειτούργησαν το δικό τους εργοστάσιο και αγόρασαν τα δικαιώματα της βρετανικής πατέντας σπίρτων ασφαλείας από τους αδελφούς Λούντστρομ.
Τα σπίρτα με λευκό φώσφορο
Τα σπίρτα που με λευκό φώσφορο είχαν χαμηλότερο κόστος κατασκευής σε σχέση με τα υπόλοιπα και οι καταναλωτές συνέχισαν να τα αγοράζουν. Σιγά σιγά, σε διάφορες χώρες απαγορεύτηκε η χρησιμοποίηση λευκού φωσφόρου στην κατασκευή σπίρτων: στη Φινλανδία το 1872, στη Δανία το 1874, στη Σουηδία το 1879, στην Ελβετία το 1881 και στην Ολλανδία το 1901.
Η Σύμβαση της Βέρνης υπογράφηκε στη Βέρνη της Ελβετίας το 1906 για την απαγόρευση της χρησιμοποίησης λευκού φωσφόρου στα σπίρτα. Η κάθε χώρα δεσμευόταν να θεσπίσει σχετικό νόμο. Το Ηνωμένο Βασίλειο πέρασε τον σχετικό νόμο το 1908, απαγορεύοντας τον λευκό φωσφόρο σε σπίρτα μετά τις 31 Δεκεμβρίου 1910. Στις ΗΠΑ δεν θεσπίστηκε απαγορευτικός νόμος, αλλά επιβλήθηκε το 1913 πρόσθετος φόρος σε σπίρτα που περιείχαν λευκό φωσφόρο. Η Ινδία και η Ιαπωνία το απαγόρευσαν το 1919 και η Κίνα το 1925. Τα πρώτα απαλλαγμένα από επικίνδυνα συστατικά σπίρτα ανέγραφαν στο κουτί τους τη φράση «Άνευ θείου και φωσφόρου».
Η ιστορία του αναπτήρα
Ο Γερμανός Βόλφρανγκ Γιόχαν Döbereiner εξελίχθηκε σε έναν από τους μεγαλύτερους χημικούς της εποχής του, καθιερώνοντας και τους νόμους των περιοδικών στοιχείων. Το 1810 ήταν καθηγητής πανεπιστημίου και φίλος του Γκαίτε και είναι ο εφευρέτης του αναπτήρα «Döbereiner lamp», που παρουσίασε στα 1823. Στην πραγματικότητα ήταν η εξέλιξη του δεύτερου από τους αρχαίους τρόπους για το άναμμα της φωτιάς. Χρησιμοποιούσε πυρίτη λίθο και μινιατούρα δοχείο καυσίμου για τη διατήρησή της: Είχε γεννηθεί το «τσακμάκι», πρόδρομος του αναπτήρα.
Σπίρτα ή αναπτήρας
Η ασφάλεια και η υγεία των εργαζομένων στα εργοστάσια των σπίρτων έχει βελτιωθεί πια αισθητά, μετά από αγώνες των ίδιων. Ωστόσο, οι πολλές ώρες και οι δύσκολες συνθήκες εργασίας παραμένουν.
Ωστόσο, η επιβάρυνση στο περιβάλλον παραμένει. Είναι χαρακτηριστικό ότι σύμφωνα με τη Swedish Match, ένα εκατομμύριο σπίρτα μπορούν να φτιαχτούν από μία μεσαίου μεγέθους λεύκα. Αυτό σημαίνει ότι για τρεις καπνιστές ενός πακέτου 20 τσιγάρων την ημέρα, θα χρειαστούν περίπου 45 χρόνια για να αναπληρωθεί η αξία ενός τέτοιου δέντρου. Ακόμα, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας σε όλο τον κόσμο καπνίζονται καθημερινά περίπου 15 δισεκατομμύρια τσιγάρα. Αν όλα αυτά ανάβουν με σπίρτα, αυτό σημαίνει ότι χρειάζονται 15.000 δέντρα την ημέρα για το σκοπό αυτό.
Συνεπώς είναι καλύτεροι οι αναπτήρες; Αυτό μοιάζει λογική απάντηση κυρίως αν χρησιμοποιούνται αναπτήρες τύπου Zippo. Όμως οι πιο δημοφιλείς αναπτήρες σήμερα είναι αυτοί της μίας χρήσης. Αυτοί οι αναπτήρες δεν είναι καθόλου φιλικοί στο περιβάλλον καθώς αποτελούνται κυρίως από πλαστικό και βουτάνιο. Έτσι, όταν αυτοί οι αναπτήρες πεταχτούν όλο το πλαστικό και τα καύσιμά τους πηγαίνουν στο έδαφος και το νερό. Αυτό που προτείνουν, λοιπόν, οι ειδικοί είναι είτε τα σπίρτα είτε τους αναπτήρες πολλαπλών χρήσεων.
Επιμέλεια Νικολέτα Ευσταθίου
